Lwazi timoun epòk pase yo ann Ayiti

Youn nan bagay ki karakterize lavi yon moun se lwazi oswa divètisman, kòman li pase tan l ap detann li ak pran ti plezi li lè li pa nan okipasyon abityèl li. Lwazi se yon bagay ki enpòtan nan lavi moun. Li makonnen òdinèman ak kilti, li menm ka pèmèt ou rive idantifye pèsonalite yon moun. Konsa, tout moun bezwen lwazi: granmoun ‘kou timoun. Men nan atik sa a, n ap chita sou lwazi, divètisman ak pastan timoun ann Ayiti sa gen anviwon 40 lane pase.

Pat manke aktivite nan tan lontan

Gen yon pakèt aktivite timoun tan sa yo te konn fè kòm lwazi, tankou: fè jwèt, benyen nan lanmè oswa rivyè, al flannen, gade televizyon, elatriye. Nan tèks sa a, n ap rete sou kèk jwèt yo te konn fè youn ak lòt, ki te ankouraje entèraksyon fizik ak sosyal tout pandan tout moun ap pran plezi yo. Te gen jwèt pou tout moun, ke w renmen jwe sou galri, ke w renmen jwe deyò oswa nan lari.

Epòk sa yo timoun ann Ayiti te konn fè anpil kalte jwèt kòm lwazi pou yo pran plezi yo nètalkole, e yon pakèt nan jwèt sa yo te konn ede timoun yo devlope sans, entelijans ak kò yo.

Tip divètisman ak lwazi

Nou ka klase jwèt sa yo konsa:

1. – Jwèt ki jwe atè ak men: krab, kay, oslè, mab, pench, titato, tonton palmis.
2. – Divètisman ki fèt ak yon jwèt nan men: fil, ralba, toupi, yoyo, chas ak fistibal, akòdeyon, damye
3. – Distraksyon ki gen anpil deplasman :  lago (kach kach, alariye, deli), marèl, atansyon nimewo en (1), jwe boul, sote kòd, olèmen, krapo, wonn, plake, machin, wòl, monte kap, woule sèk, kondui kabwèt, monte bekàn
4. – Pastan ant bon zanmi: Ban m tout, lèse m viv, Viv damou.
5. – Lwazi ki gen kontak men ak men: Pepsi, Pla men cho, “Maman m’a mis à l’école”, Dam dam be, Panzou, Akizasyon peye chè.
6. – Jwèt ki fèt ak pawòl ki bay nesans ak anpil mo, ekspresyon ak pwovèb:
   • Fawouch tankou :
     •  Moun grimo oswa grimèl: depi lapli tonbe tout grimèl santi ravèt (sa ka gen prejije ladan l, men nou jis rete nan aspè distraksyon an san aryè panse prejije).
     •  Pou moun ki nwa anpil: lanwè, koukou.
     • Timoun ki pa gen dan devan: mazora, dan rachòt, papapyè…
     • Lè yon moun mèg: lamègzo, piskilin, fil pit, bwa bale…
     • Pou timoun ki gwo: bout patat, mawoule, patat si…
   • Blag
   • Devinèt: Ti won san fon?! (Bag), Kaptèn anba kabann?! (Vaz), Kaptèn dèyè pòt?! Bale), Pase isi, m ap pase lòt bò n a rankontre?! (Sentiwon), ak yon dividal lòt devinèt ankò.
   • Remak: Lè yo pral bay jan de devinèt sa yo, moun kap bay devinèt la di “Krik?!”, moun ka p reponn yo di “Krak!”. Se la “krik krak” la soti.
7. Kont (oswa istwa): bouki ak malis, dyab, istwa ti granmoun, ak anpil lòt.
8. Remak: Lè yon moun pral rakonte yon kont, moun ki pral rakonte a di “Tim tim?”, moun k ap tande yo reponn “Bwa chèch!”. Se la “Tim tim, bwa chèch” la soti.

N.B: Si w t ap fè nenpòt nan jwèt sa yo ak yon moun, epi moun nan fache, SISPANN. Nou vle sèlman pale de lwazi, yon fason ki konstritif (san prejije, san entimidasyon, san mete lòt moun mal alèz.)
Ti konsèy: Depi yon moun ap fawouche w, ri ak moun nan, epi fawouche l tou.

Fason nou divèti n ak lwazi sa yo

Annou wè kounye a kijan yo te konn fè kèk nan jèt sa yo.

Akizasyon peye chè

Se yon jwèt ki fèt ak plizyè timoun. Gen yon timoun ki la pou fèmen je yon lòt timoun pou l pa wè epi timoun sa gen pou l lonje do men l devan tout lòt timoun yo. Konsa, nenpòt nan lòt timoun yo ki nan jwèt la ap ba l yon tap sou do men (ki konn cho pafwa). Aprè sa y ap debouche figi l pou l di kiyès ki te ba l tap la. Si se timoun ki te bal tap la li akize(sa vle di li chwazi), timoun sa pral pran plas li a. Men si se yon lòt timoun li akize, timoun sa ap ba li yon bèl tap sou do men pou li fèl peye akizasyon an. Nan sans sa, do men yon timoun ka vin byen cho avan li resi tonbe sou moun ki ba li dènye tap la.

Ban m tout, lèse m viv

Jwèt sa se timoun ki zanmi ki konn jwel. Lè yo mare banm tout, timoun sa yo, youn ap veye lòt lè yo gen yon bagay nan men yo, sitou bagay yo manje, pou yo ka pran timoun ki gen bagay la nan men l lan. Lè yon timoun siprann yon lòt timoun ki gen yon bagay nan men l, li gen poul di timoun nan “Banm tout”, timoun sa oblije bay tout sa ki te nan menl lan. Sa sèlman ki pou sove yon timoun lè li gen yon bagay nan men l, se pou l kouri  di “Lèse m viv” avan lòt la di banm tout. Nan ka kote yon timoun mare banm tout ak plizyè lòt timoun, li gen pou l veye tout lòt timoun sa yo lè li gen yon bagay nan men l, pou l gentan di yo “Lèse m viv” pou yo pa pranl nan “Banm tout”. Nan sans sa, anpil timoun se kache yo konn kache lè y ap manje yon bagay e menm manje granmoun yo kwit lakay. Se pa blag non, jwèt sa konn fè timoun rete grangou lè y ap plede pran yo nan “Banm tout”. Gen lòt timoun menm, lè yo pran yo plizyè fwa nan banm tout, yo pete koken, yo di yo pa nan “Banm tout” ankò. Konsa, yo manje ti manje yo san gad dèyè.

Atansyon nimewo en (1)

Atansyon nimewo 1 se yon jwèt ki jwe ak 2 ekip. Gen yon abit kap dirije jwèt la. Chak ekip yo ka gen youn, de e menm twa jwè. Chak jwè yo gen yon nimewo. Abit la mete chak ekip yo kanpe nan plas yo nan yon bèl ti distans youn ak lòt. Chak nimewo anfans menm nimewo parèy li a. Toulède ekip yo gen menm distans ki separe yo ak sib la. Kidonk, chak nimewo yo bezwen mete zòrèy yo prè. Lè abit la rele yon nimewo, timoun ki gen nimewo a nan tou 2 ekip yo dwe kouri al pran sib la epi kouri retounen nan plas li avè l san lòt timoun nan pa gentan touche l. Se konsa, yo toulède konn rive devan sib la, youn ap veye lòt pou yo pran l epi kouri retounen avè l nan plas yo san lòt la pa gentan touche l. Pou fini, chak nimewo ki pran sib la, e ki gentan retounen nan plas li avè l san lòt la pa gentan touche l, ekip la make yon pwen. Pou jwe jwèt sa, fòk timoun sa konn kouri anpil lè l fin pran sib la epi fòk li entèlijan, pou lòt la pa gentan touche l. Ayayay, se pa ti koze.

Louloup louloup

Jwet sa fèt ak plizyè timoun. Youn reprezante yon dyab, yon lòt reprezante manman e plizyè lòt ki reprezante pitit oswa timoun manman an: Dyab la limen yon ti dife (sa kapab kèk wòch oswa lòt objè) epi li ale nan mache. Pandan timoun yo ap jwe, yo gaye dife a. Lè dyab la tounen, men kòman rès jwèt la kontinye.
Dyab la: Kiyès ki gaye dife a?
Timoun yo: Se yon ti zwazo ki t ap pase ki gaye l.
Dyab la: Rele ti zwazo pou mwen.
Timoun yo: Ti zwazo! Ti zwazo! … Gòj mwen bouke…
Dyab la: Rele ti zwazo ban mwen.
Timoun yo: Ti zwazo! Ti zwazo!… Gòj mwen bouke…
Dyab la: Pa gen aransò?
Timoun yo ak tout manman an: Moute pi wo!
Dyab la: Pa gen aransèl? 
Yo reponn: Desann pi ba!
Lè sa a, dyab la kòmanse fache. Manman an pran tout timoun yo li mete dèyè do l youn dèyè lòt, men youn sou zepòl lòt. Men fason jwèt la kontinye dewoule.
Dyab la mande: Ou vle m manje premye pitit ou?
Manman an: Ou pa kapab!
Dyab la: ou vle m manje dezyèm pitit ou?
Manman an reponn: Ou pa kapab! …
Lè li fin poze kesyon an sou chak pitit manman an genyen epi manman an fin reponn, li kòmanse ap fè agòch adwat ap chèche pran timoun yo. Manman an ap bare l chak bò li fè pou l pa rive pran timoun li yo. Se la a louloup louloup la kòmanse . Pandan timoun yo ak tout manman ap sote epi y ap chante: Louloup louloup! Eyapa! Eya eya… Eyapa!
Louloup louloup! Eyapa! Eya eya… Eyapa! Chak timoun dyab la rive pran nan men manman an, yo mete timoun sa a deyò jiskaske l fin pran tout timoun yo grenn pa grenn. Lè timoun yo fin jwe jwèt sa, yo swe anpil epi kè yo kontan. Bagay la konn tèlman gou, menm granmoun konn antre nan louloup louloup.

Te gen anpil lòt pastan nan tan lontan

Gen anpil jwèt mwen pa site. Sa yo ase pou ka ba w yon ide sou distraksyon timoun epòk sa yo… Ayayay! lè pa gen lekòl, nan maten ti gason ap jwe boul, ti fi ap fè jwèt manman. Lè solèy cho menm se plis toupi, ralba, mab, pench, oslè, kay, elatriye. Nan apremidi, tigason ap jwe boul kote y ap imite Maradona ak lòt jwè foutbòl yo renmen; fè olèmen, sitou lè yo fin gade ti seri fim tankou “K-2000”, “Drôles de dames”, “Les deux font la paire”, “Hulk”, elatriye. Tifi menm ap sote kòd, fè wonn ak anpil jwèt ki gen kontak men yo. Anpil nan sa ki pi jenn yo tifi melanje ak tigason konn òganize wòl, tankou sa k ap plana vini plana kote kout tanbou ak yayad ap tonbe… sitou se te epòk pyès teyat Langichat ak Papapyè t ap fè pale de yo. Lè yo rive nan aswè, bèl blag ap bay, timoun chita pou tande kont moun ki pi gran ak granmoun yo ap rakonte. Se te bèl bagay.

Gen kèk nan jwèt sa yo timoun alèkile, selon fanmi yo leve, kontinye jwe men se pa anpil. Evolisyon tan an pote anpil chanjman. Langaj timoun yo ak sa ki fè lwazi yo chanje anpil. Tank tan ap vanse, nouvo jwèt ap parèt, sitou jwèt ki rann timoun solitè. Avèk Entènèt menm, se yon lòt monn timoun nou genyen ann Ayiti. Poutan si n te konnen… ?

Pataje plezi pou montre apresyasyon w

Kilès nan lwazi, divètisman oswa jwèt sa yo ou te pi renmen fè? Ki lòt pastan ankò nou ta ka site? Souple pataje lide w ak nou sou tip de lwazi sa yo, sou nan kòmantè pi ba a. N ap byen kontan. Pa twò lontan, n ap pote yon lòt sijè pou ou nan ribrik sa. Si w te retwouve w nan atik sa a, pa ezite reyaji: 👍 Like, 🔔 Abòne epi ↗️ Pataje. Sa ap fè n plezi anpil anpil.